CERN Günlükleri - Altıncı Hafta

Uzun ve yorucu bir haftayı geride bırakıp, arda kalanları yeni bir günlük yazısı olarak toparlamaya geldi sıra. Burada bulunduğum zamanın artık tam olarak yarısını bitirdim; başlangıç aşamasını tamamlayıp bana verilen işleri öğrenme faslını da geçip artık yavaş yavaş işlere doğrudan kendim dahil olabildiğim ve üzerinde çalıştığım analizlerin de sonuçlarını edinmeye başlayacağım bir döneme giriyorum. Oldukça yoğun geçen ilk zamanlarla yükselen iş yüküm önümüzdeki haftalarda en üst seviyeye çıkıp buradan ayrılacağım haftaya kadar beni epey bir oyalayacak.

Bu hafta KWISP dedektörünün optik sisteminin kurulmasına destek verdiğimiz proje sorumlusu İtalyan hoca tatilden geri döndü ve CAST Türkiye ekibinden diğer arkadaşım Aydın Özbey, ben ve Giovanni bütün hafta günün büyük bir kısmını deney alanında optik masa etrafında geçirdik. KWISP dedektörü karanlık enerji için önerilen 'chameleon' adlı parçacıkları tespit etmek için tasarlanmış, müthiş hassas opto-mekanik bir sensör. Temel olarak içerisinde yer alan çok çok ince bir zar üzerine parçacıkların etkileşimi ile etki eden momentum transferini, dolayısıyla kuvveti tespit ediyor. Zarın hareketini tespit etmek için de arka tarafta lazer tabanlı epey karmaşık bir  optik düzenek kullanılıyor. İnce yüzeyin yerleştirildiği içi vakumlanmış bölme (cavity) ile lazerin frekans olarak birbirine kilitlenmesi amaçlanıyor. Bu rezonans modundaki olası bir değişim gene lazer ile tespit edilerek ölçümler alınıyor. Dedektör elbette mıknatıs-teleskobun üzerine yerleştirilecek veri alımı sırasında ama şu anda yeni gelen bölme ve lazerin testleri için yerde kurulmuş bir optik masa üzerinde çalışıyoruz.

Üstte ben ve dedektör sorumlusu, aynı zamanda CAST'ın da önde gelen sorumlularından Giovanni Cantatore; altta İstanbul Ünv.'den makina mühendisi Aydın Özbey ve yine Giovanni çalışıyoruz

Kullandığımız lazerin ışınımı Gaussian şeklinde ve kaynaktan çıktıktan sonra dağılmaya başlıyor, bunu engellemek için öncelikle ışın yoluna kalın kenarlı ve ince kenarlı mercekten oluşan ufak bir teleskop yerleştirdik. Ardından bu ışınımı bir polarizasyon filtresinden geçirerek araya 45 derecelik aynalar ve irisler koyarak optik masa üzerinde yolunu takip ettik. Lazerin ışınımı kızılötesinde olduğu için tüm ayarlamaları yaparken özel bir dürbün ve kamera kullanıyoruz. Işığın her bir optik aygıttan geçerken olabildiğince masaya paralel ve aynı düzeyde geçtiğinden emin olabilmek için bir aynanın ayarı için bir saate yakın uğraştığımız oldu. En son olarak hedefimiz lazeri zarın olduğu bölmeye girip aynı yükseklikte çıktığından emin olmak. Ardından çıktığı noktaya bir fotodiyot ve kamera yerleştirip ölçüm almak.

Optik düzeneğimiz; üstteki kırmızı alet lazer, oradan çıkan ışın merceklerden geçip sol tarafta polarizasyonu ayarlanıp takip ediliyor.

İçerisine zarın yerleştirileceği bölme hazırlık aşamasında, daha içi vakumlanmamış durumda

Optik işiyle ilk defa uğraşıyorum; Boğaziçi'nde optiğe dair fizik bölümünde nedense ilginç bir umarsamazlık vardır, gerek ders anlamında gerekse de  laboratuarlar anlamında. Günümüzde deneysel fizikte hassas ölçümlerin hemen hepsinde lazerler artık standart hale gelmiş olsa da bölümdekiler lazer konusunu yokmuş gibi davranıyorlar. Düzgün bir optik dersi almamış olmamın eksiğini, deneydeki ölçüm prensibini kendi kendime çözmeye çalışırken fazlasıyla hissediyorum.
Konunun kendisi temel olarak ışığın incelenmesi olması itibariyle bende hep bir 'estetik' bir algı yaratmıştır. Keza altında yatan Elektromanyetik Dalga Denklemlerinin simetri özellikleri ve Feynman Lectures'dan okuduğum müthiş optik derslerinin bunda büyük katkısı var kaçınılmaz olarak. İşin teorisi bir yana, deneysel olarak da müthiş bir sabır, emek ve hassasiyet işi bu. Yukarıda bahsettiğim hassasiyette bir ölçüm yapmanız gerekiyorsa bir de vay halinize. Fakat hepsinin ötesinde astronomiden kalma alışkanlıklarımla mercekler, aynalar ve envaiçeşit ufak 'oyuncak' beni fazlasıyla iyi hissettiriyor onca zorluğa rağmen. Ayarlamalar yapılıp ölçümler alınmaya başladığında böylesi yenilikçi bir dedektörün ortaya çıkaracağı sonuçlar da katkımızın olacak olması da her zaman arka planda en büyük motive edici güç.

Bu hafta bu işlere paralel olarak bir de ATLAS TRT veri kalitesi uygulama nöbetim vardı. Her gün öğlene kadar deney alanında çalıştıktan sonra dönüp o gün incelenmesi için gelen verilere göz atarak olası problemleri test edip sorumlulara gönderiyorum. Şu anda işi öğrenme aşamasında olduğumdan raporlar asıl ATLAS ekibine değil, eğitimden sorumlu danışmanın ve bu işi uzun zamandır burada yapan bir kişiye gönderip geri dönüşler alıyorum. Eylülün ortasında ise tüm sorumluluğuyla ilk kez nöbet tutuyor olacağım. O hafta her gün gelen verileri detaylıca değerlendirip ATLAS veri sorumlularına kadar gün sonuna kadar raporlaman gerekiyor. O haftaki problemleri öğrenip tüm süreci takip edebilmen ve sonuçlarını sunmak için beş-altı tane toplantıya katılmak zorunda oluyorsun. Bakalım, uzun bir hafta olacak benim için.

Önümüzdeki hafta beş gün boyunca Almanya'da Karlsruhe Teknoloji Enstitüsü (KIT)'nin düzenlediği GridK adlı bir okula katılıyor olacağım. Yüksek performanslı hesaplama ve modern bilgisayar mimarileri temelli veri analizi konularında birçok seminer ve uygulamanın olacağı bu okul arada bir nefes almak ve önümüzdeki yıl eğilmeyi planladığım istatistiksel analiz ve yapay öğrenme konularında benim için epey kafa açıcı olacak. Normalde Türkiye'de olsam bunun için öncesinde onlarca hazırlık yapıp, vize için uğraşmak gerekiyorken şimdi trene atlayıp birkaç saatte gidip kolaylıkla katılabiliyor olmak apayrı bir his. Hali hazırda Türkiye'de maruz kaldığımız zorluklara ve yokluğa rağmen başka bir yerde bambaşka bir dünya olduğunu hissettiriyor burada karşılaştığım her şey. Bu da onlardan sadece biri... Önümüzdeki haftaki günlükte bol bol hesaplama ve veri analizi konuşucağız!

Haftaya görüşmek üzere!

"İşgal Edilen" İnternetin Yıldönümü

Bugün 23 Ağustos, "Internaut Günü"; hali hazırda bizim için verili olarak gelen, alışkanlığın çok daha ötesine geçmiş bir şeyin World Wide Web (www)'nin keşfinin 25. yıl dönümü adına kutlanıyor bu tarih. 1989 Mart'ında CERN'de çalışmalar yapan genç bir araştırmacı Tim Berners-Lee'nin araştırma labaratuarındaki bilimsel bilgilerin daha kolay paylaşılması amacıyla ortaya attığı bilgi dolaşım ağı ve ardından 1990 Aralık ayında internet üzerinde ilk web sitesi  günümüzde hayatımızın vazgeçilmezi olmuş devasa ağın ilk adımlarını atmış oldu. Bu yaz kendi çalışmalarım nedeniyle CERN'de bulunuyorum; bugün web'in bahsi geçen doğuşuna şahitlik etmiş odayı ve Tim Berners-Lee'nin odasını bulmaya çalıştım kampüste. Bina 2 olarak geçen yerin koridorunda şöyle bir plaka asıldığını keşfettim:

Üzerinde "Bu ofislerin bulunduğu koridorda World Wide Web'in en temel teknolojileri geliştirildi." diye başlayıp yukarıda kısaca değindiğim tarihi ve Tim Berners-Lee'nin oynadığı rolden bahsediliyor.

İlk web sitesinin tarihi bugünle çakışmasa da bugünün anlam ve önemi için koyulmuş ismin içeriğini araştırınca, "internaut"'un interneti hakim bir şekilde kullanma bilgisine sahip ve tarihi konusunda farkındalığıa sahip olan kişi olarak tanımlanmış. Tanımın ilk kısmı için üç-dört yaşında elinde akıllı telefon ya da tablet'le dolaşan çocuklara dahi sorsak gerçekten de öyle olduklarına dair cevap alacak olsak da ikinci kısım için doğru düzgün cevap verecek pek kimse bulamayız gibi geliyor. İlk kısıma övünerek cevap verenler  birer "internet kullanıcısı" olduğunu sansa da internet ile 'world wide web'in farklı şeyler olduğunu, o tıkladığı anda her şeyi "mucizevi şekilde" karşısına getiren sistemin altında işleyen mekanizmaların ucundan dahi haberi olmadığının farkında değil. Her şeyin hızla tüketildiği dünyada internet de dönüp dolaşıp tüketilen ve üzerine düşünülmeyen bir hal almış durumda ne yazık ki. Ama hayatımızın içerisine bu kadar girmiş bir şey hakkında farkındalık sahibi olmamak yanında büyük tehlikeler getiriyor farkında değiliz.

Tim Berners-Lee'nin 1994'ten bir fotoğrafı; arka planda www'in ilk zamanlarıdan internet sayfaları açık ( Kaynak: CERN)

Geçenlerde bu konuyla ilgili çok dramatik bir makale okudum. İran'da bundan 8 yıl önce yazdığı blog yazıları nedeniyle hapse atılan ve sonrasında hapisten çıktıktan sonra internetin geldiği hali şaşkınlıkla görerek kaleme aldığı müthiş etkileyici bir yazı: "Kurtarmamız Gereken Web (Türkçe)" (orjinali-İngilizce) Geçmişteki gibi internetin ve www'in bilgiyi ve fikirleri demokratikleştirici gücü, insanların istediklerini bloglar ve benzer mecralarda yazıp paylaşarak, birbirleriyle tartıştıkları, uzun uzun okudukları ve kafa yordukları zamanlardan bahsediyor öncelikle. İnternet içeriğinin belirli içerik tekelleri tarafından kısıtlanmadığı, tüm sistemlerin hyperlink denen bağlantılarla birbirine can damarlarıyla sımsıkı bağlandığı zamanlar. Günümüzde dönüp dolaşıp Facebook, Twitter gibi uygulamalardan bize izletilen, "bize göre tasarlandığı" iddia edilen televizyon misali bir internetten epey farklı. Çeşitliliğin sıfıra indiği, bir anda trendlerin ortaya çıktığı, herkesin aynı şeyleri izleyip, aynı şeylere güya 'kafa yorduğu", paylaşma ve beğenme döngüsünde kaybolup gitmiş bir internet değil. Tüm içeriğin Google ve Apple gibi devler tarafından indekslenerek gene 'kişiselleştirildiği' iddia edilerek arkada çalışan algoritmalardan bir haber olduğumuz, sürekli gezinirken bıraktığımız izlerle izlendiğimiz, her klavye tuşumuzun, fare tıklamamızın bize daha iyi ne satabiliriz fikri için bir veriye dönüştüğü bir internet. Makalede o kadar vurucu ve dramatik tespitler var ki, örneğin biri şöyle:

Akış, mobil uygulamalar ve hareketli görseller. Bunların hepsi televizyon-internetine yönelen, kitaplar-internetinden bir ayrılışa işaret ediyor. Doğrusal olmayan bir iletişim şeklinden — düğümler, ağlar ve bağlantılardan, merkezileşmiş ve hiyerarşileri bulunan doğrusal bir iletişim şekline gidiyormuş gibi görünüyoruz. 

Web icat edildiğinde bir tür televizyon olarak tasavvur edilmemişti. Ama, hoşunuza gitsin ya da gitmesin, gittikçe televizyona benziyor: Doğrusal, pasif, programlanmış, içe dönük. 

Facebook’a girdiğimde kişisel televizyonum başlıyor. Tek yapmam gereken sayfayı kaydırmak: Arkadaşlarımın yeni profil resimleri, güncel olaylar üzerine fikir parçacıkları, yeni yazıların kısa açıklamalı linkleri, reklamlar ve tabii ki kendi kendine oynayan videolar. Arada sırada beğen veya paylaş butonuna tıklıyorum, insanların yorumlarını okuyup kendim bir tane yazıyorum veya bir makale açıyorum. Ama Facebook’un içinde kalıyorum ve o benim beğenebileceğim şeyleri yayın yapmaya devam ediyor. Web’in geleceği bu değil. Bu gelecek televizyon.

Buna paralel, geçen günlerde her bölümüyle kafamı açan favori sesli yayınlarımdan Freakonomics "Is the Internet being ruined?" (Internet iflas mı ediyor/ettiriliyor?) adında harika bir program yayınladı. 1960'lardan itibaren internetin oluşumuna katkı koymuş insanların iç geçirerek üzüntüyle anlattıkları gerçekten çok dramatik. İnternetin dönüp dolaşıp bugünkü gibi kapalı devre bir sistem olmasını engellemek için en başta ne kadar mücade verildiği ve bunun ne kadar önemsendiğiyle bugün tüm bu can sıkıcı duruma karşın herkesin elinde patlamış mısırla aval aval izlediği şeyin aynı şey olduğuna inanmak gerçekten çok güç.

Bu blogu yazmaya başlayalı sekiz seneden daha fazla oluyor. Bilgisayar ve internet ve web'le tanışmamın üzerinden de yirmi yıla yakın zaman geçti herhalde. Tüm bu süreçte internetin evrilip dönüştüğü nokta ve gelecekte hızla gittiği yer nedeniyle, bugün için atfedilmiş günü içim rahat bir şekilde kutlamaya el vermiyor. İlk zamanlarda yazdığım yazıları herhangi bir sosyal medya ağında paylaşmadan yüzlerce kez okutabilirken, bu yazıyı sadece buraya yazıp bıraksam okunma sayısı 20-30'u geçmeyecek biliyorum. Ne yapalım biz de sistemin bir parçası olarak paylaşıp insanların beğenmelerini bekleyeceğiz, şanslıysam aralarından biri ufak bir yorum da yazar belki… Bu karamsar noktayı göz önüne alarak gidişatı değiştirmeye ufacık da olsa ihtimal vermek ve farkındalık yaratmak için bu yazıyı yazıyorum aslında, üzerime sorumluluk hissederek. Yoksa bizim için tasarlanmış bu televizyonu izlemeye devam edip gideceğiz...

Gökyüzü Bülteni Temmuz-Ağustos'16 Sayısı Yayında!

Editör ekibi olarak bir yılı devirdiğimiz Türk Astronomi Derneği'nin iki aylık yayını Gökyüzü Bülteni bu ay 'Kozmik Mikroldalga Fon Işınımı' kapak konusu ile yayında! Geçen sayı işlediğimiz Karadelikler konusunun ardından bizaz kendimizi zorlayarak astrofizik ve kozmolojide anlaması oldukça zor, anlatması ise bir o kadar daha zor olan bir konu belirledik kendimize. Bu sayıda yer verdiğimiz üç yazı ile de konuya tarihsel bir perspektiften, konunun temellerine, oradan da konuyla ilgili çalışan bir araştırmacı ile yaptığımız röportajla etraflıca incelemiş olduk.

Bu sayı da geçen sayı gibi belirli bir sayıda basılacak ve Türkiye'de astronomi ile ilişkili ünivesite bölümleri ve gözlemevlerine gönerilecek. Ayrıca Eylül ayının başında Erzurum'da gerçekleştirilecek Ulusal Astronomi Kongresi'nde de her bir katılımcıya birer tane verilecek. 

Geçen ayki deneyimimizden sonra gördük ki basılı bir yayını elinizde tutmak gerçekten çok farklı bir hismiş. Baskı destekçimizin sayesinde oldukça kaliteli bir şekilde bastığımız dergiyi kime verdiysek baskı, tasarım ve içeriğine dair oldukça güzel geri dönüşler aldık. Yeni sayıyı da sabırsızlıkla bekliyoruz.

Dergiyi ISSUU üzerinden çevrimiçi okumak için: https://issuu.com/tadgokyuzu/docs/gokyuzu_temmuz_agustos_2016_sayi67.

Dergiyi PDF olarak indirmek ve tüm eski sayılara erişmek için: http://www.tad.org.tr/e-bulten

CERN Günlükleri - Beşinci Hafta

CERN'de geçirdiğim haftaların takip edenler için ufak bir özeti, benim içinde anı kaydı olarak tuttuğum günlüklerin beşinci haftasına geldik (geçmiş yazılar için). Artık ortama alışma safhasını tamamladığım, ilk haftalardan beri adım adım entegre olmaya gayret ettiğim çalışmaların artık ilk adımlarını atmaya başladığım zamanlar geldi. Tüm işlerde olduğu gibi başlangıçta yavaş yavaş yükselen ardından bir plato ile düzleşip durağanlaşan, sonrasında da dönüş hazırlıklarıyla iyice yavaşlayan bir tempoyu iki buçuk ayın içerisine sığdıracağım gibi görünüyor.

İlk önce GRID'den başlayalım. Deney alanındaki teleskobun takibinin doğru olduğundan emin olmak için yapılan ölçümlerin analizlerini ben üstlendim ve geçen hafta zor zahmet topladığımız 117 veri noktasından encoder değerleri ve takip sisteminden gelen açı değerlerini bir Excel dosyası olarak bu haftanın başı itibariyle elimde bulunduruyorum. Öncelikle yapılması gereken elle girilen bu verilerin doğruluğunun bilgisayarda tutulan rapor dosyalarından teyit edilmesi, ki bu saatlerimi almış olsa da elimde üzerinde kabaca bir analiz yapacağım bir veri setim oldu. Sistemin ölçtüğü açılardan ziyade aslında bizim için hayati öneme sahip olan dışarıdan gelen uzmanların lazerlerle ölçtükleri açılar; fakat bunların elimize ulaşmasına daha bir hafta olduğuna göre şimdilik elimizdekilerle oynayacağız.

Yaptığım işlemlerden biri, örneğin yatay ve dikey encoder değeri ile gösterilen her bir GRID noktası için takip sisteminin verdiği yatay açı değerleri ile teleskop üzerindeki yatay açı değerleri arasındaki farkı yeni aldığımız set için karşılaştırmak. Bunu 2 boyutlu bir 'ısı haritası' (heatmap) ile kolaylıkla gösterebiliriz, Python ile birkaç satır kod yazarak.

Yukarıdaki şekilde yatay ve dikey eksenler encoder değerleriyle etiketlenmiş ve her bir nokta için farklı renkler ifade edilen farklar gösterilmiş. Sonuçta aradaki açı farkına bakıyoruz fakat CAST'ta bunu ifade etmek için açıdan ziyade "10 metrelik teleskobun boyuna göre kaç mm olduğu" kullanılıyor. O yüzden tüm açılar mm/10m şeklinde ifade ediliyor. Yukarıdaki grafikte gördüğümüz kadarıyla yatay eksendeki açı değerleri takip sistemi ve teleskop üzerindeki açı ölçerlerle 10 metrede en fazla yaklaşık 5-6 mm mertebesinde bir fark gösteriyor. En çok fark 11208 ve 21260 yatay encoder değerleri için geçerli. Bu değerler sistemimiz için tolere edilebilecek değer aralığında yer alıyor.

Ayrıca yatay ya da dikeydeki açı ölçümleri alıp geçen yılın aynı değerleri ile de karşılaştırabiliyoruz. Örneğin yine yatayda açı ölçerlerin verdiği değerlerin 2016 ve 2014 yılları arasındaki farklılıklar şöyle bir sonuç çıkarıyor.

Bunların her biri şimdilik yazdığım veri okuma ve temel ısı haritası oluşturma fonksiyonlarının doğru çalışıp çalışmadığını kontrol etmek için. Aynı zamanda aldığımız verinin içinde varsa gariplikleri ve farklılıkları görüp bunların doğru girilip girilmediğini kontrol etmek için bir fırsat yaratıyor. Asıl analiz geometricilerden gelecek açılardan sonra başlayacak.

İkinci olarak da KWISP sensörü üzerinde kullanacağımız lazerin sıcaklığını bir gerilim sinyali ile kontrol etme işim vardı. Bunun iiçin elimizde endüstri standardı diyebileceğimiz National Instruments'ın input/output modülleri bulunuyor. Bunları kontrol etmenin en kolay yönteminin LabVIEW programı olduğunu öğrendim bu hafta. LabVIEW CERN'de hemen hemen tüm elektronik arayüzlerin kontrol edildiği, veri alımı (data acquisition) süreçlerinin en temelinde yatan bir program; aslında bir programlama dili. Sürükle-bırak mantığıyla çalışan oldukça modüler komponentleri kullanarak kullanacağınız karta yada sürece uygun bir arayüz oluşturuyorsunuz. Benim ihtiyacım olan NI Output modülünden istediğim çıkıştan istediğim seviyede DC sinyal üretebilen, bunu bir kontrol çubuğu ve sayısal değerle kontrol edebileceğim bir program. İnternetten biraz aratıp hazır bir koda rastladım ve onu biraz değiştirerek aşağıdaki gibi bir şey hazırladım.

Üstteki programın kullanıcının kullandığı arayüzü gösterirken, alttaki de arka tarafta çalışan 'kodu' gösteriyor. Ardından bunu alıp lazer üzerinde birkaç deneme yapıp çalıştığına emin oldum. Böylece 0-5V aralığında elimizdeki lazerin sıcaklığını değiştirip farklı dalga boyunda bir ışınım elde edebiliyor olacağız. Bunun işlevi KWISP'den detaylıca bahsedeceğim yazıda olacak.

Son olarak bu haftamın büyük bir kısmını kapsayan iş olan ATLAS dedektörünün veri kalitesi kontrol grubu olarak tuttuğumuz 'nöbetler' (data quality shifts). CERN'deki büyük hızlandırıcıda arka tarafta sürekli proton çarpışmaları gerçekleşip hızlandırıcının belirli bölgelerine yerleştirilmiş ATLAS gibi dedektörler bu çarpışmalar sonucu oluşan atom-altı parçacıkları tespit etmeye çalışıyorlar. Bizim ekip ATLAS dedektörünün 'iç dedektör' denilen bölümü altında TRT (Transition Radiation Tracker) adlı alt-dedektörüyle ilgileniyor. TRT oluşan çarpışmalardan çıkan parçacıkları dedektör içinden geçerken bıraktıkları sinyaller üzerinden takip etmeye çalışıyor ve buradan da yaralanarak konum bilgisi ediniyor. Ayrıca geçerken oluşan 'enerji'nin seviyelerine göre de parçacık tanımlama işlevi de görüyor. Bu hafta danışmanım ve bu konuyla uğraşan ekiple birlikte birden fazla bir araya gelip tutulacak nöbetlerin detayları, nelere dikkat edilmesi gerektiği gibi konular üzerine konuştuk. Nöbetler 'offline' olarak tutuluyor yani veriler alındıktan saatler sonrasında oturup kendi bilgisayarınızdan belirli bir süreye kadar kontrol etmen gerekiyor. Her sabah e-posta kutuna o gün kontrol etmen gereken verileri belirten bir e-posta alıyorsun ve o gün 16:00'ya kadar verileri sunulan bir web arayüzü üzerinden kontrol edip varsa problemlerle birlikte uzmanlara raporlaman gerekiyor. İlerleyen günlerde bu nöbetlerden birini tutacak kişinin öncelikle deneyimli bir kişi eşliğinde bir 'eğitim nöbeti' tutması bekleniyor. Bu hafta Perşembe günü itibariyle de ben eğitim nöbetime başlamış bulunuyorum. Her gün gönderilen mailleri kontrol edip aşağıdaki gibi bir arayüz üzerinde oluşturulan onlarca histogram ve grafiği kontrol ediyorum, yorumlamaya çalışıyorum.

İlk başta olayın altında yatan fizik, dedektörün yapısı ve kullanılan prensipleri kafama oturtmakla epey zaman geçirdim, sonrasında yavaş yavaş grafikleri gördüğünde tanımaya ve ne beklediğini, ne olursa bir sorun olacağını kestirmeye başladığını fark ediyorsun. Seninle birlikte aynı dedektörün farklı alt bölümlerinde çalışan herkes paralel olarak gözlemler yapıyor ve bunları sürekli kontrol etmek durumundasın. Örneğin gaz sızıntısıyla alakalı bir problem, senin baktığın grafiklerde anlamlandıramadığın bir düşüşün nedeni olabilir. Bu gibi durumları, nöbetlerden sorumlu uzmanlara danışıyorsun elbette, onlar da sana hemen geri dönüş yapıp nasıl raporlaman gerektiğini söylüyorlar. Sonrasında sonuçları gönderip verilerin fizik analizi için bir problemi olmadığını teyit ediyorsun.

Tüm bu işler hafta boyunca epey bir mesai yapmama neden oluyor elbette. Sabah erken başlayan bir gün çoğu zaman gece epey geç bitebiliyor. Geriye kalan zamanlarda olabildiğinde kafamı rahatlatmak adına bisikletimle Jura dağı eteklerine kurulu ufak Fransız kasabaları arasında turlamak ve doğanın keyfini çıkarmakla geçiriyorum. Özellikle bisiklet özelinde, buradaki yaşama dair de genel bir şeyler yazmak gibi planlarım var da bakalım…

Bu hafta sonu birkaç işim ve mevcut veri nöbeti nedeniyle bir yere gitmeyip çalışma kararı verdim; önümüzdeki hafta KWISP konusunda çalıştığım kişinin geri gelmesiyle ve GRID açılarının da elimize ulaşmasıyla işler tekrar hızlanacak gibi duruyor.

CERN Günlükleri - Dördüncü Hafta

CERN'de dördüncü haftayı tamamlıyorum artık. Bu hafta için geçen haftalara nazaran fiziksel olarak epey yorucu fakat toplamda yapılan işler anlamında epey hafif geçti denebilir. Tüm hafa boyunca magnetin takip sisteminin kontrolü için her yıl düzenli olarak yapılan GRID ölçümlerine  başlayıp beş gün içerisinde tamamladık.

Magnet, deney alanı ve kontrol odasının panaromik görüntüsü (Fotoğraf: Aydın Özbey)

GRID'den geçen yazılarda da kısaca bahsetmiştim; temel amaç magneti bilgisayar üzerinden belirli bir koordinata gönderdiğimizde gerçekten de o koordinata gitmesini garanti etmek. Deneyin prensipleri hakkında her ne kadar daha uzun uzadıya bahsetmemiş olsam da CAST'da peşinde olduğumuz parçacıkların Güneş'in merkezinden bize geldiğini biliyoruz. Bu parçacıkları magnetin uçlarına bağlı dedektörlerle sürekli olarak gözlenebilmesi için öncelikle magneti Güneş'in bulunduğu konuma göndermeli, ardından Güneş'i gökyüzündeki hareketi boyunca da takip etmeliyiz. Bu konumlama ve takip mekanizmasının gerçekten çok hassas bir şekilde çalışması gerekiyor çünkü ufacık sapmalar bizi Güneş'in merkezinden uzaklaştıracağı için elde edeceğimiz verilerin de boşa gitmesine neden olacak. Bu kaygılarla her yıl magnetin farklı konumlarına karşılık gelen açılar uzmanlar tarafından fiziksel olarak ölçülerek, magnet takip sisteminin verdiği açı değerleriyle karşılaştırılarak doğruluğu sınanıyor. Gerçek açılarla sistemin hesapladığı açılar arasındaki farkları bunun öncesinde 2015, 2014, 2013 ve geçmiş yıllarda yapılan ölçümlerle de karşılaştırarak gerçek değerlerden ne kadar uzaklaştığımızı kestirmeye çalışıyoruz.

Eğer aradaki farklar yani 'hatalar' birkaç milimetre mertebesindeyse sorun edilecek bir şey olmadığını düşünüyoruz. Birkaç milimetre! Magnetin 10 metrelik boyunu düşündüğünüzde söz konusu hassasiyetin ne kadar büyük olduğunu görebilirsiniz. Güneş'i takip ederken asıl bulunmamız gereken noktadan birkaç mm uzaklaştığımızda başımız dertte kısacası. Böylesi hassas bir sistem için de alınması gereken veriler bir o kadar hassas oluyor haliyle.

Yöntemimiz şu şekilde: Magnet iki eksen üzerinde hareket edebiliyor, yukarı-aşağı (azimuth) ve raylar üzerinde kısıtlı bir alanda yatayda (horizontal). Magneti yatayda 0 derece konumundan diğer uca kadar 12 farklı konuma getirip, her bir yatay konum için dikeyde farklı 9 noktaya yönlendiriyoruz. Magnet üzerindeki motorlarla gönderdiğimiz konumlara gidiyor. Bu konumları biz motorlardan gelen encoder değerleri ile adresliyoruz. Encoder değerleri söz konusu motorların dönüş hız ve sayılarının fonksiyonu olan bir sayıdan ibaret. Örneğin (26500, 3000) değeri sırasıyla yatay ve dikeydeki motorların konumunu veriyor. Bu encoder değerlerine karşılık gelen konumda magneti durdurup CERN'un geometri departmanından gelen uzmanların ellerindeki lazer sistemleri ve magnet üzerindeki prizmalar sayesinde referans olarak kullandıkları noktalardan yararlanıp teleskobun yatayda ve dikeyde tam olarak hangi açı değerine sahip olduğunu ölçüyorlar ve bize ikili bir açı değeri veriyorlar, örneğin (43 derece, 6 derece). Aynı zamanda magnet takip sisteminin şu anda magnetin bulunduğu konumu kendi içinde hesaplayarak verdiği açı değerlerini de sistemden not ediyoruz; örneğin (42.9 derece, 6.02 derece). Tüm GRID ölçümleri sonunda 12 x 9 = 118 farklı nokta için bu açı değerlerinin her birini bilgisayara not ediyoruz.

Magnet dikeyde en alt konumda (Fotoğraf: Aydın Özbey)

Tüm hafta boyunca geçmişte lisanstayken Deneysel Fizik dersinden alışık olduğum 'veri alma' deneyimlerinden çok çok daha uzun, nispeten daha sıkıcı ve magnet hareket ederken etrafta herhangi bir olağan dışı olay olmadığına emin olmak için sürekli etrafında dolanmamız gerektiğinden çok daha yorucu bir deneyim oldu benim için. Her bir açı değerini rutin bir şekilde hatasız bir şekilde kayıt etmeye çalışarak bir haftayı tamamladık. Ama haftanın sonunda üzerinde analizlere başlayacağım veri setim elimde olduğunda çocuklar gibi şendim diyebilirim! Bu veri setinin bahsettiğim derste aldığım verilerden bir farkı vardı elbette: gerçek bir probleme dair, sonuçları pratik olarak gerçek bir deneyi etkileyecek olması. Bu hissi gerçekten seviyorum; aldığınız derslerde edindiğiniz deneyimlerin birkaç kat büyük hali gerçek dünyada karşınıza çıkıyor ve onunla boğuşmaya başlıyorsunuz. Ama arada epey fark var çünkü ne kadar kötü yaparsanız ona göre kötü bir not alarak kurtulamazsınız derste olduğu gibi, çünkü kötü bir iş çıkararak ilerlemesi gereken işlere ancak engel olursunuz. Olay sadece sizi ilgilendirmiyor kısacası, bu durum ekstra bir sorumluluk yüklüyor size.

Magnet yavaş yavaş yükseliyor (Fotoğraf: Aydın Özbey)

Cuma günü elime geçen veri setini, elle girdiğimiz için oluşabilecek hatalardan arındırmak adına magnet üzerindeki açı sensörlerinin ve bilgisayarın sürekli raporladığı dosyalardan tek tek kontrol etmem gerekti. Bu kısım analiz öncesi verinin en az hata barındıracak şekilde 'temizlenmesi' kısmına denk geliyor. 5-6 saatlik uğraşılarım sonunda veri setine son halini verip analiz için hazır hale getirdim. Bundan sonrası Python ile yazacağım analiz kodlarına kalmış durumda.

Bu hafta aynı zamanda Google'ın kompakt Python dersini tamamlamak üzereyim. Benim için bildiklerimin üzerinden geçmek ve yeni beceriler edinmek için çok iyi bir fırsat oldu bu. Derslerin çok iyi dokümante edilmiş olması, videolar ve her derse ilişkin ödevler ve cevaplarıyla sunuluyor olması çok büyük bir fırsat. Dersi anlatan kişi de epey eğlenceli bir eleman, kendisini fazlasıyla dinletiyor. Süper bir 'crash-course' hazırlamış Google gerçekten. Önümüzdeki haftalarda Python'da biraz daha ilerleyip Ipython, PyROOT ve Jupyter ROOT gibi konulara bakmaya niyetliyim. Özellikle Ağustos sonunda Almanya Karslruhe'de katılacağım GridK School yaz okulu için ufaktan temel yapmaya çalışıyorum. Bu yaz okulu veri analizinde ileri yöntemler ve grid mimarilerinde yüksek performanslı hesaplama ve analiz konularına dair oturumlar, dersler ve uygulamalar içeriyor. Sabırsızlıkla bekliyorum.

Yorucu fakat verimli geçen bu haftayı yarın sabah bisikletle çıkacağım ufak çaplı bir tur ve pazar günü de Cenevre'ye yakın Fransa'nın Annecy kentini yapacağım gezi ile taçlandırmak istiyorum; fotoğraflar için beklemede kalın.

İyi haftasonları!

CERN Günlükleri - Zürich & Lichtenstein Turu

Üçüncü haftanın sonunda, tüm haftanın yorgunluğunu atıp biraz keyif yapmak adına plan yapıp trenle önce Zürih'e gidip orada bir gün kalarak, oradan da Sargans üzerinden Avrupa'nın en küçük ülkelerinden biri olan Lictenstein'ın başkenti Vaduz'a gitmeye karar verdim. Zürih'i İsviçre'nin en gösterişli şehirlerinden biri olarak hep biliyordum fakat Lichtenstein ve Vaduz hakkı neredeyse hiçbir bilgim yoktu. Avrupa haritasına göz gezdirirken sürekli gözüme çarpan, İsviçre ve Avursturya arasına sıkışıp kalmış küçük bir ülkeden ibaretti benim için. Gidip gördüğümde gerçekten doğası ve kültürüyle de epey güzel ve ilginç bir yer olduğunu öğrenmiş oldum.

Ülkenin şehirlerine hatta diğer ülkelere böylesine kolay bir ulaşıma sahip olmak alışık olduğum birşey değil elbette Türkiye'den. Memleket buradaki doğa güzelliklerine on basacak yerlerle dolu olsada eğer altında araban yoksa buralara gitmek sadece bir hayal. Küçük şehir ve kasabalara bulunamayan, bulsan da ne zaman kalacağı belli olmayan otobüsler, güvensiz yollar vs vs seyahat kültürü diye bir şey oluşturmak için hiç de ideal koşullar değil. Burada fırsatım varken her yeri birbirine lafta değil gerçekte 'demir ağlarla' örülüp bağlanmış, en ufak kasabasına dahi tren bulabileceğin bir yerde sırtçantamı ve fotoğraf makinamı alıp dolaşmanın keyfini çıkarıyorum.

İlk hedefim Zürih. İsviçre'nin en büyük şehri (nüfusu sadece 400 000) ve epey büyük bir göl olan Zürih Gölü'nün kıyısında yer alıyor. Göl şehrin karakterine fazlasıyla hakim durumda ve şehir merkezinden başlayan kanallarla sokaklar bir şekilde göle çıkıyor.  Mimarisiyle beni şu ana kadar en çok etkileyen şehirlerden biri diyebilirim, Paris'in ardından. Şehrin eski bölümü diye çok belirgin bir bölümü olmaması özellikle turistlerin yığıldığı bir alandan ziyade, her sokağı ile yaşayan bir şehir havası vermiş kente. Her sokak ve cadde inanılmaz ferah ve olabildiğince trafikten arındırılmış; trafik olsa bile bir korna sesi duymayacağınız için hissetmiyorsunuz bile. Şehrin merkezinde birbirine yakın iki kilisenin saat kuleleri üzerlerindeki saatlerle epey göze çarpıyorlar. Her Avrupa şehrinde olduğu gibi şehrin tam ortasında büyük bir katedral yer alıyor; Zürih'tekinin ismi Grosssmünster katedrali.

Mimarisinin yanında Zürih'in modern zamanlar öne çıkan özelliği özellikle 1900'lerin başında sanatta yenilikçi, başkaldıran, avant-garde akımlardan Dadaizm'in doğuş ve beslenme noktası olması. Caberet Voltaire adında bir kafe ile simgeleşen bu hareketi başlattığı kabul edilen manifesto Hugo Ball tarafından 1916 yılında burada okunmuş.

Şehirde sanatın izleri sadece 'sembolik' kafelerden ibaret değil; Paris'tekilerden sonra gördüğüm en zengin sanat müzerinden birine de ev sahipliği yapıyor Zürih. Kuntshause (Sanatevi) içinde ortaçağlardan günümüz  sanatına kadar her dönemden birbirinden ünlü ve öne çıkan bir çok eseri içeriyor. Sadece Van Gogh, Monet veya Chagran'dan oluşan odalara girdiğinde insan bir garip hissediyor. Döndüğünüz her bir köşede bir Picasso eseri ile karşılaşmamanız işten değil. Epey uzun bir zaman geçirme fırsatım oldu müzede, akşam dönme telaşım olmadığı için. Epey iyi hissettirdi...

Müzeden çıktıktan sonra şehirde turlamaya devam edip göle bağlanan nehir kıyısında gezinip fotoğraflar çektim. Epey kuzeyde olmamız nedeniyle Güneş'in batışı neredeyse saat 10'u buluyor burada, dolayısıyla hala dolaşmak için epey zamanım var. Ben de Einstein, Schrodinger, Röntgen gibi büyük fizik üstadlarının yıllarca kürsü sahibi olduğu Zürih Üniversitesi ve bunlardan çok çok daha fazlasını geçmişten bugüne barındıran ETH enstitüsünü göreyim istedim.

Enstitüye tırmanan yolu çıkarken hemen sağ tarafta Rechberg adında müthiş güzel ve huzurlu bir bahçeye rastladım. Biraz oturup dinlenip bahçenin ve hemen üstündeki Zürih Üniversitesi binalarının fotoğraflarını çektim.

ETH'da üniversitenin hemen üzerinde yer alıyor ve girişinde epey görkemli bir bina bulunuyor.

Günü bitirdikten sonra kalma yerine çok para ödememek adına İsviçre'nin hemen her şehrinde yer alan, gezen gençler ve öğrencilere yönelik olan fakat isteyen herkesin kalabildiği gençlik hostellerinden birinde kaldım. Sabah erken kalkıp Zürih tren istasyonunda beni Lichtenstein'a götürecek ilk adımdan biri olan Sargans trenini beklemeye başladım. Tren istasyonu havaalanından daha kalabalık resmen pazar sabahı olmasına rağmen. Toplam 41 farklı platformdan bir saatte onlarca tren hareket ediyor. Müthiş bir şey...

Zürih'ten yola çıkıp güneye doğru, Avusturya'ya biraz daha yaklaşıp Lichtenstein sınırına epey yakın Sargans kasabasına gidiyorum. Oradan kısa bir otobüs yolculuğu ile başkent Vaduz'a geçeceğim. Alplerin etrafında dolanıyoruz coğrafya olarak ama trenden manzaram yemyeşil düzlükler, tepeler ve uzakta karlı zirveler... Alabildiğine yemyeşil, harika bir manzara. Yaklaşık 1 saatlik yolculuk sonunda Sargans'a iniyorum.

Tren garından yaklaşık yarım saatte bir kalkan yeşil Lichtenstein otobüslerinden birine binerek Vaduz'a yola çıkıyorum. Kısa bir süre sonra İsviçre ve Lichtenstein'ı ayıran Ren Nehri'ni geçiyoruz ve bizi kırzmı-mor Lichtenstein bayrağı selamlıyor. Yeni bir ülkedeyim. Sadece 160 kilometre kare yüz ölçümüne ve 37 000 nüfusa sahip. Ülke parlamenter monarşi ile idare ediliyor ve düşük nufusu ve refah yaşam şartları sayesinde en yüksek ortalama gelire ve en düşük işsizlik oranlarına sahip.

Şehrin merkezinde parlemanto binası ve ünlü posta merkezi karşılıyor beni. Şehir merkezinde inip yürüyerek şehrin ana caddesini turluyorum; 10 dakikada tamamlıyorum bu turu, ki o kadar küçük bir şehir. Bütün her şey hemen hemen ana cadde üzerinde, tüm müzeler, kafe ve restoranlar... Lictenstein'ın gemişten beri posta servisi ve müthiş tasarımlı  pulları sayesinde epey ünlü olduğunu öğrenmiş oldum bu gezi sayesinde. Şehir merkezinde özel bir posta müzesi var hatta, içinde binlerce pulun sergilendiği. İçeri girip göndereceğim kartlar için özel pullar alıyorum müzeyi turlayarak.

Şehrin en belirgin binası ise şehri tepeden izleyen Lichtenstein prensi ve ailesinin konut olarak kullandığı şato. Şehrin içinden güzel bir tırmanış yolunu takip ederek, yükseldikçe etrafımda beliren harika manzarayı seyrede seyrede yukarıya çıkıyorum.

Yukarıya çıktığımda beni tepeye kurulmuş, etrafında harika yürüyüş yolları ve banklar bulunan etkileyici bir şato karşıladı. Kesinlikle o sıcakta tepeye kadar çıktığımı değdi. Fakat 'özel mülk' olduğu için girebilmek mümkün olmadı elbette.

Dönüşte şehrin merkezindeki kültür müzesini dolaştım; ülkenin tarihi ve kültürüne dair sergilerin yanında müzenin bir katı epey büyük bir doğa tarihi sergisine, diğer bir katı da özel bir sergi olarak geçmişteki Olimpiyat oyunlarından birçok eşyayı içerek epey etkileyici bir sergiye ayrılmıştı. 40 000 nüfuslu bir ülkenin yaptığı müze ile 70 milyonun yapmayı bir türlü beceremediği müzeleri düşünüp düşünüp iç geçirdim..

Bir zamanlar atlaslarda araya sıkışmış, hiçbir detayı belli olmayan bir ülke zihnime işte bu şekilde yer edinmişti yolculuğumun sonunda. Trenden izlediğim manzaralar, Zürih'in o etkileyici ve sakin atmosferi, akşamüstü oturduğum o müthiş güzellikteki bahçenin görüntüleriyle Cenevre'ye geri döndüm. Bütün hafta çalışmak için fazlasıyla deşarj olmuştum!

CERN Günlükleri - Üçüncü Hafta

CERN'de üçüncü haftayı devirirken geçen iki haftaya göre nispeten daha yavaş ve durgun bir hafta geçirdim. Benden sorumlu hocanın bir konferans ve tatil için üç haftalığına İtalya'ya geri dönmesi, teleskobun yönlendirilmesi konusundaki çalışmanın önümüzdeki hafta başlayacak olması arada böyle bir boşluk oluşturdu sanırım. Bu gibi boşlukların sonradan altın değerinde olacağını bildiğimden yine de kendimce değerlendirmeye çalıştım.

Haftaya KWISP dedektöründe kullanacağımız lazeri değişen gerilim ile kontrol etmek için, elimizdeki Red Pitaya (RP) geliştirme modülünü inceleyerek başladım. Kar,t üzerinde hazır gelen osiloskop, RC metre gibi epey fonksiyonel uygulamalarla birlikte kolayca kurulup çalıştırılabiliyor. Fakat bu tip hazır uygulamalar, elinizdeki bir problem için özel bir çözüm oluşturuyorsanız genelde işinize yaramıyor. Kartın arayüzüne bir şekilde bir programlama dili ile ulaşıp, kendiniz programlar yazarak kartın giriş ve çıkışlarını kontrol etmeniz gerekiyor. Bizim durumumuzda RP Matlab, C, Python ve Labview gibi çok çeşitli dillerde kontrol edilebiliyor. Python deneyimim sayesinde kartın arayüzüne hızlıca aşina olup temel kodlarla analog giriş ve çıkışlarından sinyal üretip bu sinyali okumayı başarıyorum. RP temelde yazılım olarak açık kaynak kodlu olduğundan internetteki birçok geliştirici yaptıkları uygulamaları paylaşıyorlar, dolayısıyla örnek kodlar bulmak çok kolay. RP'nin kendi github sayfasında da onlarca örnek bulunuyor. Bu kartla ilgili problemimiz analog çıkışlarından ancak 2V çıkış alıyor olmamızdı; elimizdeki lazerin sıcaklığını kontrol etmek için bizim ihtiyacımız olan ise 5V'luk bir çıkış. İleride bu kartı veri alımı için de kullanmayı planladığımızdan ben her türlü detayını öğrenmeye çalışıyorum, bir taraftan da öğrendiklerimi adım adım dokümante ediyorum benden sonra eline alacak kişiye yardımcı olması açısından. Önümüzdeki hafta hedefim çalıştırdığım Python kodlarına PyQt ile basit bir grafik arayüz yazmak, ayrıca RP'nin çıkışlarını dışarıdan bir sinyal kaynağı ve osiloskop ile kontrol etmek. Kartı daha detaylı tanımak için üzerinde biraz daha çalışmam gerekecek. 5V çıkış için ise asıl kullanacağımız National Instriments analog input/output kartlarını bu hafta deneme fırsatım oldu. Labview'ın NiMax programı ile kolay bir şekilde erişilebilen kartların çalıştığından emin oldum. Bu kartları Labview ile bir arayüz üzerinden kontrol edecek bir kod yazmanın yolunu bulmam gerekecek önümüzdeki hafta.

Üstte Red Pitaya kartı, sağda analog girişlerden biri analog çıkışlardan birine bağlanmış durumda; altta da RP üzerinde gelen osiloskop ile  arayüzünde 0.8 V(peak-to-peak) kare sinyali okuduğu görülüyor

İkinci olarak her salı günü donanım toplantılarına girdiğim, fakat çok çok az şey anlayabildiğim ATLAS TRT toplantılarında bu hafta en azından biraz daha anlayabileyim diye oturup TRT (Transition Radiation Tracker) dedektörüne dair temel makaleler okudum Okuduğum makaleler şunlar:

A. Vogel - ATLAS TRT Radiation Tracker: Straw Tube Gaseous Detectors at High Rates
M Capeans et all. - The Transition Radiation Tracker of ATLAS Experiment

LHC deneyinin en büyük dedektörlerinden biri olan ATLAS'ın iç dedektör kısmında yer alıyor TRT ve içleri Argon ve Xenon dolu çok çok ince tüplerden oluşuyor. ATLAS'ın olduğu yerde çarpışan parçacıklarla etrafa saçılan parçacıklar bu tüplerin içinden geçerek gazı iyonize ediyorlar(gazın elektronlarını koparıp elektron-iyon çiftleri oluşmasına neden oluyorlar) ve aradaki elektrik alan sayesinde oluşan sinyal tüplerin ortalarındaki anot tellerde toplanıyor. Bu sistem sayesinde parçacıkların yolları takip edilebilirken, aynı zamanda farklı parçacıkların sistemde oluşturacağı farklı sinyal sayesinde de parçacık türü tespit edilebiliyor. Dedektörün kendi yapısını anlamaya çalışırken en temellerden girip altında yatan mekanizmanın kullanıldığı temel dedektör türleri olan 'proportional chamber', 'drift tube' gibi örnekleri inceleyerek başladım. Bunlar için harika bir kaynak Fabio Sauli'nin 'Gaseous Radiation Detectors' kitabı. Ayrıca Wikipedia'da da epey kapsamlı bilgiler yer alıyor. Bunları biraz çalışıp TRT toplantısına girdiğimde bu sefer epey fark ettiğini hissettim; bahsi geçen 'occupancy rate', 'space/time residuals' gibi kavramlar artık yabancı olduğum şeyler değildi. Biraz odaklanıp epey kolay ilerleyebileceğimi fark etmek iyi hissettirdi. Önümüzdeki hafta biraz daha veri kısmında, burada dahil olacağım Data Quality Shift'ler hakkında dokümanlar okumaya başlayacağım. Ağustos ortasına doğru da ilk nöbetimi tutmaya başlayacağım gibi duruyor.

TRT dedektörünün yapısını (solda) ve olay olarak adlandırılan bir parçacığın dedektörde bıraktığı sinyalin gösterimi (sağda)

CAST mıknatısının yönlendirme ve takip programının doğru çalıştığından emin olmak için yapılan GRID ölçümleri önümüzdeki pazartesi başlıyor. Bugün CERN'ün 'geometri' departmanından bir kişi gelerek mıknatıs üzerine mıknatısın olduğu alana referans noktalar yerleştirip ön-ölçümler aldı. Biz de bir taraftan teleskobun hareketi sırasında yolu kapatabilecek tüm engelleri kaldırmak ve etrafı da düzenlemek adına biraz temizlik yaptık, deney alanı pırıl pırıl oldu!

Mıknatısı önümüzdeki haftaki ölçümlere hazırlamak için hareket ettirirken

Pazartesi gününden itibaren de mıknatısı 90 farklı noktaya tek tek yönlendirip açı ölçümleri ve motorların encoder değerlerini toplayacağız. Alacağımız verilerle de ben birkaç hafta bol bol zaman geçireceğim. Geçmişteki analizlerin kodlarının büyük bir kısmının hazır olduğunu söylediler; analizleri ROOT ile yapmışlar. Bu haftayı deneydeki araştırmacılardan birinin bana verdiği bir raporu ve geçmiş GRID ölçümlerinin dokümanlarını inceleyerek geçirdim. Eski raporlarda CAST'ta geçmişte görev yapmış bir Türk'ün adını görünce (Cenk Yıldız) hemen gidip kapısını çaldım, bir kahve içip beraber konuştuk, olayı anlamak adına epey kolaylaştırıcı oldu benim için.

Bunların yanında madem bu hafta biraz daha rahat geçiyor, ben de arka planda biraz programlama çalışayım diyerekten biraz Python baktım, bir de her gün ufak ufak C++ bakmaya karar verdim ilk adımları atarak. İkisi için de oldukça kompakt iki kurs takip ediyorum, birisi Google'ın iki günlük Python kursu; diğeri de Microsoft'un bir günlük C++ kursu. Her ikisi de geçmişte biraz programlama deneyimine sahip kişilere yönelik ve sizi hızlı bir şekilde dile aşina kılıp temel kodlar yazabilecek noktaya getiriyor. Bunlara her sabah, günlük işlere başlamadan yarımşar saat ayırarak çok kısa bir sürede epey ilerleme kaydettim diyebilirim. İlerleyen günlerde her ikisi hakkında da bir şeyler karalamayı planlıyorum fizik özelinde.

Son olarak da geçen hafta halka açık hale getirilen yeni ATLAS verilerini en azından en temel düzeyde analiz etmeyi öğrenmek için sunulan arayüzler üzerinden birkaç tutorial yapmaya başladım. Bir taraftan ATLAS dedektörünü tanıyıp bir taraftan ilgili fiziği adım adım öğreniyorsunuz, bir taraftan da gerçek fizik verilerini kullanılan gerçek fizik arayüzleri üzerinden inceleme fırsatınız oluyor. Ben olaya biraz daha aşina olmak adına ilk olarak 'International Masterclass'daki W-Z path'leri ile başladım ve görüntüleme programı Minerva ile birkaç olayı incelemeye çalıştım. Henüz çok ilerleyemedim ama önümüzdeki hafta biraz yol kat edeceğimi umuyorum.

Minerva arayüzünden bir görüntü - detay için: International Masterclass

Bu hafta sonu kendimi yine yollara vurup Einstein'ın yolunu takip edip bu sefer Zürih'e oradan da çocukluğumdan beri Avrupa haritasında ufacık bir ülke olarak hep gözüme çarpan, ismini söylemekte hala zorluk çektiğim, benim için tam bir bilinmezlik olan Liechtenstein'a, başkenti Vaduz'a gidiyorum. Fotoğraflar ve ilgili yazı önümüzdeki günlerde!

CERN Günlükleri - Einstein'ın evine 'kutsal ziyaret'

CERN'de geçirdiğim zamanlar hakkında yazdığım geçen iki yazıda [Birinci Yazı, İkinci Yazı] da buradaki işlere ağırlık verip daha çok teknik konulardan bahsediyordum. İki hafta boyunca buradaki işleri yoluna koyma faslını atlattıktan sonra bu hafta sonu kendimi bir tren yolculuğu ile ödüllendirdim; Einstein'ın bir süre yaşadığı ve çalıştığı İsviçre'nin başkenti Bern şehrine.

İsviçre'de ulaşım çoğu Avrupa ülkesinde olduğu gibi oldukça kolay fakat epey pahalı. Burada geçireceğim zamanlarda hafta sonlarını trenle gezmek için değerlendirmeyi planladığımdan, bir yıl boyunca geçerli olan ve İsviçre'deki tüm tren biletlerinde %50, Almanya ve Avusturya için de %25 indirim uygulayan 'Half-Fare Travel Card' edinip yolculukları nispeten ucuza getirmeye çalışıyorum. Cenevre'den Bern'e önce Leman Gölü üzerindeki harika manzara eşliğinde, ardından ufak İsviçre köyleri arasından dolanan bir yolla önce Lozan, sonra da Fribourg'a uğrayarak yaklaşık 2 saatte ulaşılıyor. Hedefim akşam yediye kadar şehrin tarihi bölümünü gezmek, doğa tarihi müzesini ve Einstein'ın evini ziyaret edip şehrin meydanında bir şeyler atıştırıp geri dönmek. Gezide beni en çok heyecanlandıran Einstein'ın 20'li yaşlarında patent ofisinde çalıştığı ve sonrasında 'Muhteşem Yılı' olarak anılan 1905'de üç farklı alanda başyapıt niteliğinde beş makale kaleme aldığı dönemde yaşadığı evi ziyaret etmek. Bir fizikçi için bir nevi 'kutsal ziyaret' denebilir...

Çok laf kalabalığı yapmadan bu yazıyı fotoğraflarla sürdürmeye niyetliyim. Bern şehri Aaere olarak adlandırılan geniş bir nehrin etrafında kurulu, eski şehrinin olağanüstü mimarisiyle çok etkileyici bir şehir.

Şehrin en karakteristik yerlerinden biri eski şehrin ortasındaki büyük astronomi saati Zytglogge. 1500'lü yıllardan beri içerisindeki mekanizması dahil çok büyük bir kısmı korunan saat üzerindeki göstergelerle tipik saat, gün bilgileriyle Güneş'in hangi burçta olduğu ve Ay'ın evrelerini de gösteriyor. Bu tip özellikler şehir meydanındaki bir saatte günümüz için göstermelik özellikler gibi dursa da orta çağda tüm şehir ahalisinin dünya ve evren hakkındaki tüm bilgisini buradan aldığı göz önüne alınınca ne kadar önemli bir yere sahip olduğu daha kolay anlaşılabiliyor.

Saat kulesi için her gün düzenlenen tura kaydolup bir rehber eşliğinde kuleye çıkıp içerideki mekanizmayı inceleme şansım oldu. Dar spiral bir merdivenle kulenin tepesine çıktık; içeride 150 kg ağırlığında bir sarkaç ile dengelenen epey karışık bir mekanizma bizi karşıladı. Rehber tüm mekanizmayı anlattı fakat ben Fransızcamın yettiği kadar anladım, buradan anlat deseniz size ne kadar anlatabilirim emin değilim :)

Kulenin tepesinde eski şehrin manzarası da çok güzeldi!

Gezinin can alıcı noktası, Einstein'ın evini ziyaret etmeye doğru giderken birden değişen hava ve sağnak yağmurla tüm sokaklar boşaldı, herkes bir yerlere sığındı. Gideceğim yer yakındı şansıma, ıslanmadan Einsteın'ın evine - Einsteinhaus - ulaştım.

"Bu evde 1903-1905 yıllarında Albert Einstein Relativite Teorisi üzerine çalışmasını gerçekleştirdi"

İki kattan oluşan evin ilk katı anladığım kadarıyla Einstein'ın burada kaldığı zamanlar eşiyle birlikte yaşadığı yer. Sadece küçük bir hol ve ana caddeye bakan oturma odası ziyarete açık. Duvarlarda aile fotoğrafları, ortada bir masa, duvarda güzel bir duvar saati. Bu odanın içinde üstadın gezindiğini, türlü türlü problemlere kafa yorduğunu, canı sıkıldığında kafası bunaldığında perdeyi aralayıp caddeyi izlediğini düşünmek garip hissettiriyor gerçekten. Böyle yerlerde o zamanların epey hayalini kurarım kafamda, filmlerdeki gibi birden Einsten belirip etrafta gezinmeye başlar, masasına geçip elinde kalemi bir şeyler karalamaya koyulur. İlginç bir his... Yakın zamanda Einstein'ın hayatını daha detaylı öğrenmek adına elime güzel bir biyografi almak istiyordum zaten; bu gezi de bu niyetimi perçinlemiş oldu.

Kendisinin çalıştığı patent ofisi ve şehirdeki diğer birkaç müzeyi daha gezme planım dönene kadar sürekli yağan yağmur nedeniyle iptal oldu. Ben de şehir meydanında bir kafede yöresel birkaç bira deneyip, dostlarıma ve sevdiklerime göndereceğim kartları yazıp yağmuru izledim. Akşam yedi treniyle de Cenevre'ye geri döndüm!